Сето ова подолу напишано е сублимат од многумина експерти и научници од доменот на правото и заради тоа јас како лаик само ги пренесувам нивните мисли, заклучоци и факти, а се со цел на зачувување на своите лични, а верувам и на многумина мои сограѓани и сонародници, загрозени човекови права од страна на дел од една непринципиелна меѓународна заедница, која гледајќи ги само своите лични интереси се обидува да држи во заложништво една цела нација заедно со сите други граѓани. Граѓани на една мала суверена и горда држава со историја и минато за кое повеќето од членките на делот од меѓународната заедница можат само да сонуваат, граѓани кои се обидуваат да живеат чесно во едно модерно граѓанско општество....
Не секое право е човеково право.
Пред се, постои поим на објективно право, т.е. збир на правила според кои луѓето владеат, створено од надлежниот законодавец и поткрепено од авторитетот на државата или меѓународната заедница и санкции заради кршење на правата кои државите и меѓународните организации можат да ги наметнуваат. За поимот објективно право во некои јазици постои посебен израз (engl. law), со кој тоа се издвојува од субјективните права кои ги поседуваат субјектите на правата, физичките и правни лица (engl. right). Во нашиот јазик оваа разлика не постои, исто како и во германскиот и францускиот јазик: и во двата случаи се зборува за право (Recht, droit). Не се зборува за субјективните права на државата, затоа што таа е суверена и ги има сите права кои ќе си ги одреди себеси во рамките на меѓународниот поредок.
Субјективните права почиваат на нормите на објективното право кое тие права им ги дава и гарантира. Уставот и законите на една држава воспоставуваат некои права за многу широк круг на луѓе, сите полнолетни граѓани, како што е на пример правото на учество на избори. Меѓутоа, во држави, чие што законодавство е поинакво, такви права може и да ги нема: ако државата не е демократска устроена, во неа нема ниту избори, ниту гласање, или пак право на глас има само дел од населението кое припаѓа на повластени категории – тоа може да бидат припадници на благородства, образовани луѓе, богати луѓе, само мажи итн. Останати субјективни права се стекнуваат со исполнување на услови кое право секоја држава го пропишува. Кој ќе стекне имот, има право да го користи во границите кои ги одредува законот. Кој ќе стапи во брак, има права кои произлегуваат од бракот. Кој ќе положи пропишани испити, има право на диплома од соодветно училиште: поседување на диплома му дава право да се занимава со одредена струка, повторно под услови кои објективното право ги пропишува. Кој ќе биде избран за народен пратеник, има разни права кои законот на одредена држава му ги дава: нпр право на пратенички имунитет, на бесплатен јавен превоз, на одредени принадлежности итн.
Субјективните права стечени под услови кои ги пропишува правниот поредок можат да се подредуваат на разни начини, но едно им е заедничко: тие потекнуваат од државата, од нејзиниот уставотворец и законодавец, било тој да е демократски или недемократски, и зависат од волјата на државата. Човекот нема некое претходно право над тие права: државата слободно ги уредува условите под кои се стекнуваат или губат субјективните права. Секако, нејзината слобода е ограничена со општествените и политичките околности под кои правните норми се усвојуваат.
Во цивилизирана држава не е дозволена арбитрарност (самоволие) и се почитува политичко начело на правна сигурност, кое налага дека без силно оправдување не може да се поништат права стекнати врз основ на законот. Меѓутоа, крајниот тест е во тоа што државата може да одлучи да укине некои субјективни права: ако го почитува начелото на правна сигурност, таа ќе овозможи понатамошно уживање на правата под дадени услови, но ниту ова начело не ја спречува да донесе одлука некои субјективни права во иднина да не може да се стекнуваат.
Дека можноста за одземање на правата не е само теориска покажува праксата на државите чии влади се дојдени на власт по револуционерен пат или кои тврдат дека спроведуваат револуционерни промени. Нам ни се најблиски примерите на т.н. „социјалистички земји“, чии што законодавни органи имаат укинато многу субјективни права стечени од поранешните уредувања, па дури и правата кои се имаат стекнувано во почетокот на револуционерната власт. Така во Советскиот сојуз и земјите кои го следеа неговиот пример, заради укинување на приватната сопственост, одземани се, по пат не последователни национализации, некои или сите сопственички права на стопанските претпријатија, дуќаните, недвижностите итн. Укинувани се и многу неимотни права, како што е правото на здружување (особено во областа на политиката), правото на штрајк, слободата на движење, слободата на печатот итн. Во најригидните системи од овој тип, за некои категории на населението (благородници, припадници на граѓанската класа) е било укинато и правото на високо образование, а во Советскиот сојуз, Кина, Северна Кореја и слични земји елеминирани се многу други права, како на пример право на слободен избор на пребивалиште и вработување, стапување во брак со странци и сл.
Ако сите права кои човекот ги има се од овој вид, тогаш тој е во потполна зависност од државата на која и е потчинет. Таа во крајна линија може човекот потполно да го обесправи. Дури и ако тоа не доведува до неподнослив живот, беда и страдање, човековата автономија и достоинство со тоа се порекнуваат и истиот останува само поданик. Државата може да биде „добра“, да има умни закони и правичен владар и управа, но тоа не влијае на суштината на човековата положба. Од античка епоха па се до американскиот југ, имало робовладетели кои хумано и правично постапувале со своите робови, но тие секогаш останувале „животни кои зборуваат“, кои се ништо не можеле да се спротивстават на промените на расположението на нивниот сопственик или на преоѓање во сопственост на помалку човечен господар.
Сведување на севкупните човекови права на оние кои му ги подарува државата не ги задоволува некои од моралните обѕири и ги порекнува оновните човечки квалитети. Она што не е во склад со човековата слобода и еднаквост. Затоа меѓу субјективните права од кои се издвојуваат, се оние права кои не се должат на државата и нејзина волја, туку човекот како битие ги има со самото тоа што е човечко суштество, значи независно од државата и без државата. Овие права се нарекуваат човекови права.
Покрај изразот “човекови права“ во нашата терминологија постои и синтагмата
„правата на човекот“. Со неа се означува ист поим, но предност се дава на изразот човекови права“ заради впечатокот дека под истиот помалку се подразбира дека тие права во прв ред им припаѓаат на машките.
Според тоа, човековите права не се од позитивноправно туку од морално потекло. Тие права потекнуваат од нормативниот поредок кој е над државата и државата мора да ги почитува без разлика на тоа дали таа изричито се согласува или не. Човековите права ги подржува либералното сфаќање дека човекот како автономно и рацинално суштество влегува во државна заедница со некои права кои не можат да му се одземат.
Заради ваквото свое исходиште, човековите права имаат уште некои обележја.
Прво, затоа што припаѓаат на сите луѓе без разлика, нивниот број е помал од сумата на сите можни субјективни и морални права во секоја дадена држава во секој даден момент. Во нив не влегуваат правата кои ги имаат само некои групи на луѓе или поединци, кои ги имаат стекнато исполнувајќи дополнителни услови. Со други зборови, човековите права се базираат на вредностите кои се признаваат на секој човек или жена, а не на други особености, вклучувајќи ги тука и нивните заслуги. Тоа што некој ќе стекне повеќе права затоа што е вреден, способен, образовен и човек од доверба не се коси со постоењето на човековите права. Ова ја подразбира и можноста човекот, заради своето лично однесување, да биде казнет со привремено губење или ограничување на некои од човековите права, што пак претставува последица на неговиот избор (не – заслуга), а не затоа што тој е суштество со помала вредност. Некој кој заслужил казна со тоа не ја губи вредноста на човечко суштество и не се ислучува од човечкиот род.
Зато немаат основ сите теории кои признаваат однапред зададени морални „човекови“ права само на припадници на еден дел од човештвото, како што се еден пол, повисока раса, супериорна нација, итн. Супериорноста или поголемата човечност на тие групи не може убедливо да се докаже со никакво одбрано мерило. Дури и кога би постоеле такви мерила, припадниците на „пониските“ групи никако не би можеле да се квалификуваат како не-луѓе. Издвојување на само некои групи како „порамноправни“ и позаслужни да имаат човекови права, самоволно е и етички невозможно. Со тоа се побркуваат вредностите, кои за секое човечко суштество се исти, и заслугата која морално го оправдува разликувањето помеѓу луѓето. Згора на тоа, заслугите можат да бидат само индивидуални, а не колективни. Како, на пример, да се докаже дека мажите се позаслужни од жените, а припадниците на жолтата раса се позаслужни од припадниците на црната раса?
Второ, не се сите морални права кои припаѓаат на секоја личност човекови права. Човековите права се политички затоа што се остваруваат во државата и се однесуваат на државата. Човекот има многу морални права кон другите луѓе: меѓутоа, доколку другите не ги почитуваат тие права можеби човекот ќе доживее морални санкции, но не се смета дека државата е должна да му помогне да ги оствари истите. Секој има морално право другите да ги исполнуваат ветувањата кон него, да се држат за збор, да не го лажат, да постапуваат љубезно кон него итн. но државата по правило нема да интервенира доколку другите не ги исполнуваат соодветните морални обврски. Сетне, ако се даде ветување во форма, пропишана од државата, како што е на пример договор, поверителот има право на пристап кон независен и непристрасен суд кој ќе утврди дали ветувањето е исполнето и ќе наложи на извршните органи да ја спроведат судската одлука. Исто така доколку непочитување на личноста ги надмине мерките кои заедницата може да го толерира (клевета, навреда), државата кон моралните санкции ќе ги придодаде и кривичните и ќе овозможи на лицето да го брани својот углед со обраќање кон државните органи.
Најолем број од човековите права е усмерен исклучително кон државата: со нив истата се ограничува или од неа се бара конкретно дејствие. Најтипични примери на барања од државата да се воздржува и да не се меша се слободите, како што се на пример слободатата на изразувањето, слобода на движење и здружување. Државата не смее да прави ништо што би ги спречувало луѓето да ги користат овие слободи. Државата, пак, е должна да дејствува кога од неа се бара да создаде предуслови за достоинствен живот на луѓето и остварување на нивните права со тоа што нпр. за секој ќе обезбеди бесплатно основно образование, минимум на материјална егзистенција, еднакви услови за стекнување на средствата за живот итн. Обврската на државата да се воздржува е карактеристична за граѓанските и политичките права, а да биде активна – за економските и социјалните права.
Сите оние кои го признаваат постоењето на човековите права наидуваат на прва голема потешкотија кога треба да се изјаснат кои се тие права. Во тој поглед, постојат големи разлики помеѓу моралните и политичите филозофи: многумина се сложуваат дека тие права постојат, но меѓусебно се разликуваат кога истите ги набројуваат. Најјасни се либералните теоритичари на државата, кои поаѓаат од тоа дека основната цел на државата е да ги штити правата на своите граѓани, но тие можат само да укажат само некои основни права, па при тоа меѓусебно да не се сложуваат ни во поглед на нивното значење и досегање. Основните права можат да се разберат како постулати и начела кои ги инспирираат сите човекови права. Најпознати се оние прогласени во Француската револуција, кои послужија како инспирација за Декларацијата за правата на човекот и граѓанинот од 1789 година. Тоа се слобода, еднаквост и братство. Некои влијателни современи теоретичари човековите права ги изведуваат само од едно од тие начела. Британскиот филозоф Харт (http://en.wikipedia.org/wiki/H._L._A._Hart ) смета дека сите човекови права можат да се изведат од правото на слобода. Од слободата произлегуваат оние права кои човекот го бранат од принуда и ограничување. Други писатели градат своја конструкција на правото врз основ на еднаквоста, либерално начело кон секој човек да се постапува со еднакво почитување и грижа, од што (според Роналд Дворкин http://en.wikipedia.org/wiki/Ronald_Dworkin ) произлегуваат слободата на изразување, здружување и вероисповед и слободата на личните и сексуалните односи. Останатите ги земаат предвид сите три спомнати елементи, сметајќи дека тие меѓусебно се ограничуваат. Од еднаквоста произлегува ставот дека секој има исти права и според истиот треба да се постапува на начин кој ќе доведе до слични резултати, а од братството произлегува коректив во облик на право на луѓе во полоша положба, кое им овозможува да бидат слободни и еднакви. Од вака поставени општи ставови се доаѓа до поконкретни списоци на основни човекови права, кои по обемот и разновидноста се разликуваат од автор до автор.
Еден од највлијателните меѓу нив, американскиот филозоф Џон Ролс (http://en.wikipedia.org/wiki/John_Rawls ), својата теорија за правдата, од која произлегуваат и човековите права, ја гради на две начела:
Прво е дека секој човек има еднакво право на најширок систем на еднакви основни слободи кои се во склад со слични системи на слободите за сите други;
Второ е дека за општествените и економски нееднаквости мора да се најде решение кое најповеќе погодува на најмалку повластените и дека сите имаат право на пристап кон службите, положбите и фунциите со чесна еднаквост на можности и прилики.
Според него, основни слободи се политичката слобода (активно и пасивно право на глас), заедно со слободата на говор и здружување, слободата на мисла и совест, слобода на личноста со право на поседување на лична своина, слобода од самоволно апсење – онака како што се одредени под поимот на владеење на правото. Тој, меѓутоа, не ги набројува основните права кои произлегуваат од второто начело, туку тоа го препушта на законодавецот, инспирирано од тој принцип, додека уставот треба да го даде конечниот збор за потребните слободи.
На овој пример се гледа дека за воспоставување на човековите права се доволни основните назнаки за потребата и природата на тие права и основните мерила за нивно утврдување, а не нивен потполн список. Каталозите на човековите права, за да бидат влијателни и прифатливи, до сега се утврдувале со политички договор и имаат облик на основни политички декларации, устави, закони и меѓународни договори. Овие документи по правило претставуваат извор на правото, дури и кога немаат потребна форма. Меѓу нив особен авторитет имаат некои историски повелби, декларации и устави, како што е веќе споменатата Декларација од 1789 година, американската Декларација за независност од 1776 година и првите десет амандмани кон Уставот на САД (Bill of Rights) од 1787 година, а во поново време декларации на меѓународните организации, универзални и регионални меѓународни договори, какви што се Универзалната декларација за човековите права од 1948 година, пактовите за човекови права од 1966 година и Европската конвенција за човекови права од 1950 година.
За утврдување на основен каталог на човекови права особено се важни меѓународни документи, затоа што тие покажуваат согласност кои се општите, универзалните човекови права и тоа го чинат сосема јасно, бидејќи, за разлика од внатрешните прописи, не ги регулираат другите субјективни права на поединецот. Во поново време, секој устав кој е достоен да го носи тоа име има поглавје за основните човекови права, а некои држави усвојуваат и посебни повелби или закони со уставно значење во кои се набројуваат таквите права. Пред сé, често не се знае дали тие права се неповратно загарантирани и неотуѓиви или претставуваат овластувања кои лесно можат да се одземат. Покрај тоа, некои права се даваат само на државјаните (граѓаните) а не на сите луѓе, па сходно на тоа не се човекови туку граѓански права. Меѓутоа, околноста исти права да се гарантираат во многу устави сведочи за согласноста околу тоа кои права треба да се сметаат за човекови права.
Во овие извори се наоѓа релевантен и верен список на човековите права, но тој не може да се смета за конечен и засекогаш утврден. Поточно речено, од него не може да се одзема но со сигурност во него постојано ќе се врши додавање на нови човекови права. Ако се споредат каталозите на човековите права од 18-тиот и 20-тиот век, ќе се види колку човековите права се ширеле со текот на времето. Нема причина да не се претпостави дека истото ќе се случува и понатаму. Со таква незаокруженост не се доведува во прашање основниот став дека човековите права постојат сами по себе, а изворите на правото да бидат само доказ на согласноста за конкретизација на овој основен став.
Затоа треба да се повтори дека човековите права не постојат затоа што се наведени во изворите на правата туку дека тие постојат независно од нив. Многумина правници, кои не се склони кон теоријата, се задоволуваат со тоа што можат да се повикаат на важечкиот извор на правото кој некое право го означува како граѓанско или човеково право. Ваков, наједноставен одговор на прашањето што се човекови права и кои се тие права, израз е на правниот позитивизам: некое право е човеково право затоа што така одлучил законодавецот, национален или меѓународен. Сé што треба да се направи е исправно да се толкуваат изворите на правото, додека продлабочени расправи за причините на постоењето на човековите права не се интересни за правната наука. Во критиката на правото позитивизмот познава само едно мерило, а тоа е дали овластениот законодавец во пропишан облик има донесено правна норма. Тогаш важи, а прашањето дали правната норма е добра или лоша, правична или неправична, хумана или нехумана итн. тоа правото не го засега. Ако критичарите на правните норми превагнат и го убедат законодавецот да ја измени или подобри нормата, тогаш од тој момент тоа ќе биде позитивното право, кое правникот мора да го уважува.
Наспроти изнесеното, суштината на човековите права не е позитивистичка. Човековите права имаат подлабоки, етички извори и не смеат да дојдат во опасност законодавецот, како обични, незаштитени субјективни права, да ги укине по своја волја. Изворите на правото се само сигурен доказ за тоа дека во нив наведените човекови права навистина припаѓаат на таа категорија. Затоа тие можат да се користат за да се опишат и систематизираат сите тие права . Покрај тоа, во тие извори и во одлуките на судовите и другите надлежни органи, кои ги примену
ваат, се наоѓаат одговорите на многу прашања во врска со поедини права, како на пример каков е нивниот реален дострел, во која мерка можат да се ограничуваат, кој и под кои услови ги ужива, како се решаваат судирите помеѓу поедини права итн. итн.
Сашко, 15 март 2010 год.
Ве поканувам радосно да го очекувате секое непријатното чувство и со
